همه چیز درباره شب یلدا | آداب و رسوم شهرهای مختلف

شب یلدا طولانی ترین شب سال و آخرین شبی است که در فصل پاییزی سپری می کنیم. این شب و جشن آن، جشنی هزار ساله است که در ایران زمین برگزار شده و مردم پاک سرزمینمان به آن عشق می ورزند. رسم و رسومات خاصی در جشن شب یلدا حکم فرماست و این آداب و رسوم در شهرهای مختلف کشور، با تغییرات قابل توجه و گاه جزئی همراه هستند. در ادامه به تاریخ و آداب و رسوم شب یلدا نگاهی می اندازیم.

آداب  و رسوم شب یلدا در تونل زمان

نمی توانیم به طور قطعی بگوییم که شب یلدا زاده کدام دوران تاریخی است و نقطه آغاز آن به طور دقیق، به چه سال و یا حتی قرنی بازمی گردد؛ اما به گواهی باستان شناسان و تاریخ نگاران و با توجه به قراینی که در متون تاریخی، کتیبه ها و … به دست آمده است، قدمت این شب به چیزی نزدیک به 7 هزار سال پیش بازمی گردد.
اما اگر بخواهیم تاریخی قطعی و دقیق برای شکوفایی جشن این شب خاص در تاریخ ایران زمین، نام ببریم؛ باید به 500 سال قبل از میلاد مسیح و دوران داریوش اول اشاره کنیم.

نامگذاری شب یلدا

اما چرا بلندترین شب سال را شب یلدا می نامند؟ یلدا در واقع به معنای تولد است. این لغت از زبان مسیحیان کهن (زبان سریانی) به قرض گرفته شده و قرینه ای به معنای زایش خورشید دارد.

از یاد نبریم که نام دیگر شب یلدا، شب چله است. علت نامگذاری این شب به نام شب چله نیز شروع چله ی زمستان پس از پایان پذیرفتن پاییز و آذر ماه است.

فلسفه شب یلدا در تاریخ

از آن جایی که در عهد باستان روز و شب نماد روشنایی و تاریکی به ترتیب با، بار مثبت و منفی بودند؛ طولانی ترین شب سال، نویدبخش رسیدن به روزهایی طولانی تر در پس آن بود. به همین دلیل ایرانیان باستان طولانی ترین شب سال را جشن می گرفتند و از آن پس در انتظار روزهایی که یکی پس از دیگری طولانی تر شده و برکت و روشنایی را با خود همراه می آورند، بودند.

شب یلدا در آیین میترائیسم

اگر بدانید، پیش از آن که مذهب زرتشتی در ایران زمین ظهور پیدا کند، آیینی به نام آیین میترائیسم یا آیین مهر بر کشور ما حاکم بود. در این مذهب؛ میترا خدای عشق و دوستی، عهد و پیمان، صداقت و مجازاتگر عهدشکنی و دروغگویی بود. نماد خداوندگار مهر و میترا، خورشید بود و پیروان این آیین؛ بلندترین شب سال را شب میلاد میترا می دانستند. به همین دلیل این شب را جشن گرفته و آن را سرآغاز طلوع خورشید و بازگشت میترا به زمین در نظر داشتند.

آداب و رسوم شب یلدا

آداب و رسوم خاصی برای برگزاری شب یلدا وجود دارد و با استفاده از نمادهای خاصی این شب را در جای جای ایران زمین جشن می گیریم. موضوع جالبی نیز وجود دارد و آن این است که آداب و رسوم شب یلدا از جمله آداب و رسومی هستند که در طول تاریخ، تغییرات زیادی نداشته و می توانیم سنت های فعلی را بسیار منطبق بر آن چه صدها سال پیش اجرا می شده است؛ بدانیم.

از جمله سنت ها و آداب و رسوم شب یلدا می توان به موارد زیر اشاره کرد:

گستردن سفره شب یلدا

گستردن سفره شب یلدا، نخستین سنتی است که از قدیم با خود همراه داریم. اگر چه شاید اکنون این سفره را روی میزهای پایه دار پهن میکنیم، اما به هر صورت همچنان چیزی به نام سفره شب چله بین ما ایرانیان برقرار است. در این سفره خوردنی ها، آجیل و میوه های شب یلدا را چیده و افراد خانواده دور تا دور آن جمع می شوند.

حافظ خوانی در شب یلدا

حافظ خوانی در شب یلدا بین ما رایج است و معمولا فال حافظ نیز در این شب گرفته می شود و با خواندن ابیات شاعر شیرازی، به استقبال زمستان می رویم. رسم است که پدر یا بزرگ خانواده حافظ را در شب یلدا گشوده و پیش از همه غزلی از خواجه شیرازی می خواند.

قصه گویی یا قصه خوانی در شب یلدا

همچنین در بیشتر شهرهای ایران قصه گویی و نقل خوانی در شب چله رسم است. بزرگترها در این شب حکایت ها را خوانده و کوچکترها گوش فرا می دهند. این قصه خوانی در یلدا، شیرینی خاصی دارد و باعث می شود که افراد خانواده بیشتر دور هم جمع شوند.

کرسی و آتش در شب یلدا

از ایام قدیم رسم بود که در شب یلدا دور آتش یا کرسی جمع شده و این شب را این طور به صبح می رساندند. البته اکنون که امکان چنین چیزی در خانه های شهری وجود ندارد، نشسته نزدیک شومینه را باید غنیمت شمرده یا از این یک نکته شب چله، صرف نظر کنیم. شاید روشن کردن شمعی در سفره یلدا، بتواند حضور آتش را در این مراسم جور بکشد.

شاهنامه خوانی در شب یلدا

در کنار حافظ خوانی در شب یلدا، جایگاه شاهنامه خوانی نیز حفظ می شود. روایت های شاهنامه از بهترین های شب یلداست و در این شب عادت و رسم به خواندن این روایات داریم.

میوه های شب یلدا

از میوه های مرسوم شب یلدا می توان به هندوانه، انار، سیب، خرمالو و … اشاره کرد. اگر کمی اهل ذوق و هنر باشیم، میوه های شب یلدا را با استفاده از هنر میوه آرایی تزیین کرده و سپس در سفره یلدا قرار می دهیم.

آجیل شب یلدا

آجیل شب یلدا نیز شامل گردو، بادام، بادام هندی، بادام زمینی، نخود، کشمش، توت خشک، پسته و … می شود.
از دیگر خوراکی های شب چله می توان به پشمک، گز، لبوی پخته و غیره اشاره کرد.

آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف کشور

آداب و رسوم شب یلدا در خراسان

سفره خراسانی ها در شب چله، از انار و هندوانه، شلغم پخته شده، لبوی پخته، شیرینی های مختلف و غیره پر می شود. به علاوه شیرینی مخصوصی به نام “کف” در خراسان به وقت شب چله پخته می شود که آماده کردن آن را نیز “کف زنی” می گویند. این شیرینی طعمی شبیه به گز دارد که از ریشه گیاه چوبک تهیه می شود.

برگزاری شب چله در فارس

در استان فارس، شب چله با حافظ خوانی یا فالی به نام فال کلوک همراه می شود. فال کلوک به این صورت است که یک کوزه آورده و هر شخص حاضر چیزی به عنوان نشانه خود در کوزه می اندازد. سپس دختری نابالغ از کوزه نشانه ها را یک به یک خارج کرده و با هر نشانه ترانه ای محلی خوانده می شود که آن ترانه، فال کسی است که نشانه او از کوزه خارج شده است. به علاوه سفره یلدای مردم فارس، از هندوانه، انار، رنگینگ و شیرین های مختلف پر شده است.

برگزاری شب چله در همدان

در همدان رسم جالبی در جریان است. مردم این شهر در شب چله فال سوزن می گیرند. این فال به این ترتیب است که تمامی حاضرین به صورت دایره ای در اتاق نشسته و خانم بزرگ فامیل شعری می خواند و دختری پارچه ای آب نخورده در دست دارد که با هر شعر، سوزنی به آن می زند. به این صورت هر شعر که پس از هر بار سوزن زدن خوانده می شود، فال یکی از حاضرین است و این فال به ترتیب نشستن حاضرین جلو می رود. رسم جالب و در عین حال عجیبی است که مردم همدان با جذابیت کامل به اجرا می گذارند.

برگزاری شب چله در قزوین

مردم قزوین هندوانه، انار و دیگر میوه های زمستانی را در سفره یلدای خود جای می دهند. آن ها در این شب مانند شب عید نوروز، سبزی پلو و ماهی را به عنوان غذا سرو کرده و دور هم به حکایت خوانی مشغول می شوند.

آداب و رسوم شب یلدا در کردستان

در کردستان به شب چله، “شی وی چله” می گویند و دلمه و نان سنگک به عنوان شام سرو می کنند. همین طور میوه و آجیل در سفره یلدای آن ها جای دارد.

آداب و رسوم شب یلدا در گلستان

در گلستان، میوه هایی چون پرتقال، ولیک، کندس و لیمو زینت بخش سفره یلدا هستند. در ضمن بانوان ایرانی شیرینی هایی از جمله کسمک و مت را برای این شب پخته و به سفره اضافه می کنند. قصه خوانی و دوره شاهنامه نیز در این شب جزء عادات مردم هنردوست گلستان است.

برگزاری شب چله در گیلان

گیلانی ها نیز جای دادن هندوانه در سفره یلدا را از اهمیت زیادی برخوردار می دانند. حتی گیلانی ها عادت دارند که پس از پوست کندن هندوانه شب چله، فال پوست هندوانه می گیرند. دیگر خوردنی مشهور گیلانی ها در یلدا، چیزی به نام آوکونوس است. این خوردنی در واقع ازگیل است که در آب و نمک انداخته شده و به شکل ترشی نگهداری می شود.

آداب و رسوم شب یلدا در لرستان

مردم لرستان شب یلدا را “شو اول قاره” می نامند و در سفره یلدای آن ها خوردنی هایی با طبع گرم از جمله گردو، کنجد و شاهدانه یافت می شود. همین طور شعری مخصوص شب یلدا میان مردم لرستان رواج دارد که در این شب در بام های خانه ها خوانده می شود. معمولا رسم است که حین خواندن این شعر چادری را از پشت بام خانه همسایه آویزان می کنند. سپس همسایه کمی خوراکی و آجیل در چادر پیچیده و به اهالی پشت بام می دهد و این داستان مرتب تکرار می شود.

شعر معروف یلدای لرها به قرار زیر است:

امشو اول قاره / خیر دِ هونَت بواره
امشب اول یلداست / خیر از خانه‌ات ببارد
نون و پنیر و شیره / کیخا هونَت نمیره
نان و پنیر و شیره / کدخدای (صاحب) خانه‌ات نمیرد
اِمشو اول قاره / کـَت و گلونی وِه هاره
امشب شب یلداست / گلونی‌های همه از بام آویزان است
نَم نَمِ بارو میوارَه / صِحاو هُونُه بیارَه
باران نم نم می‌بارد / صاحب‌خانه بیدار است

برگزاری شب چله در آذربایجان شرقی

در آذربایجان شرقی شب یلدا را به نام چیلله قارپیزی می خوانند. سفره یلدای مردم آذربایجان شرقی حتما هندوانه را خواهد داشت. به علاوه آش شیر نیز در آن یافت می شود و انواع آجیل و شیرینی های مخصوص آذربایجان شرقی را باید در ادامه یاد کنیم. جالب است بدانید که در این شهر رسم است حین بریدن هندوانه شب یلدا، می گویند: قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ! این به معنای آن است که بلایا را دور می کنیم.

آداب و رسوم شب یلدا در کرمان

در کرمان نیز مردم شب یلدا را تا صبح به جشن و شاهنامه خوانی و میل کردن میوه های مختلف و آجیل می گذرانند. کرمانی ها افسانه جالبی در خصوص شب یلدا دارند، آن ها معتقد هستند که در این شب قارون با هیزم های خود بام به بام خانه ها رفته و به حیاط هر خانه ای، دسته ای هیزم می اندازد. صبح فردای یلدا، یعنی در نخستین روز زمستان، باید این هیزم ها به طلای ناب تبدیل شده باشند.

برگزاری شب چله در کهگیلویه و بویراحمد

در کهگیلویه و بویراحمد، مردم شب یلدا را به متیل خوانی مشغول می شوند. متیل در واقع افسانه هایی است که بین مردم این حوالی رواج دارد و معمولا کهن سال ترین فرد خانواده این مسئولیت را بر عهده می گیرد. مردم کهگیلویه و بویراحمد در شب یلدا، شیربرنج و آش دوغ پخته و همین طور غذاهایی چون شله بادام، شله ماش و آش کارده را به سفره یلدای خود می افزایند.

سخن پایانی

شما از شب یلدا چه می دانید و این شب را چطور برگزار می کنید؟