شهر کنونی خرم آباد ( در زبان لری خورموه ) بزرگترین و پر جمعیت ترین شهر لر نشین و از مهمترین شهرهای غربی ایران است. این شهر در 21 دقیقه و 48 درجه ی طول جغرافیایی و 43 دقیقه و 30 درجه عرض جغرافیایی قرار دارد. عرض دره ی خرم آباد از شمال به سمت جنوب، رفته رفته بیشتر و بیشتر می شود, در جنوبی ترین بخش خود، وارد دشت وسیع و حاصل خیز کرگاه می گردد. به همین دلیل و گسترده شدن این شهر بر دامنه های کوه های اطراف و عمق دره، وسعت شهر دقیقا معلوم نبوده و برای دیدن تمام آن می بایست بر فراز کوه های مرتفع مجاور آن رفت. با تاریخ خرم آباد و جغرافیای این شهر بیشتر آشنا شویم.
خرم آباد، بین دره‌های کوه‌های زاگرس قرار گرفته است. این شهر، از شمال به شهرستان سلسال متصل می‌شود. خرم آباد از شمال شرق، به بروجرد متصل می‌شود. از سمت شرق نیز به درود و الیگودرز وصل است. خرم آباد، از سمت جنوب با شهرستان اندیمشک همسایه است. این شهر از غرب و جنوب غرب نیز به شهرستان پلدختر متصل شده است. وجود منابع آب‌های زیرزمینی در خرم آباد، یکی از ویژگی‌های جغرافیایی این شهر محسوب می‌شود.
ارتفاعات سفیدکوه، مخمل کوه و شیرکشان، محدوده غربی و شرقی شهر را در برگرفته اند. وجود این ناهمواری ها، دلیل عمده ای بر وجود منابع غنی آب در منطقه، به ویژه غرب این دره است. دو رودخانه مهم یعنی رودخانه خرم آباد با جهت شمالی/ جنوبی و رود کرگانه با جهت شرقی/ غربی، بر شکل گیری و توسعه شهر تأثیرگذار بوده اند. وجود ارتفاعات زاگرس در جوانب شرقی و غربی شهر، به عنوان عامل محدود کننده و همچنین اراضی مسطح و مساعد جنوب شهر، منجر به توسعه فیزیکی در جهات شمالی و جنوبی شـده اسـت.
با تاریخ و جغرافیای خرم آباد بیشتر آشنا شویم
شکل گیری خرم آباد
تاریخ خرم آباد، مرکز استان لرستان، به اواسط دوران اسلامی (احتمال قرون 5 تا 7 ه.ق)، باز می گردد. پیــش از آن، شــهری به نــام شاپور خواسـت کـه از شـهرهای مهـم دوره ساسـانی و اوایـل دوران اسـلامی بـوده، در جـای آن قـرار داشـته اسـت. شـهر شاپور خواسـت در قـرون 7 یـا 8 هـ.ق، از رونق افتاده و شهر خرم آباد در جای آن شکل گرفته و مرکزیت خود را آغاز نموده اسـت. قدیمی ترین نقشه موجود از بافت تاریخ خرم آباد، مربوط به سـال 1270 هـ.ق اسـت که به وسـیله نقشه برداران روسی تهیه شده است.
می توان گفت شــکل گیری شــهر خرم آبــاد، بــه احتمــال از قــرن پنجــم هجــری قمــری و به طــور تدریجــی آغــاز می شـود و ایـن شـهر در قـرن هفتـم هویت می‌یابد. چگونگــی رونــد توسـعه خرم آبـاد، تحـت تأثیـر مسـتقیم پدیده هـا و عوامـل طبیعـی، ماننـد کـوه و رودخانـه صــورت می گیــرد؛ به طــوری کــه وجــود ارتفاعــات زاگــرس غربــی در جانــب شــرقی و غربــی شــهر، توســعه خرم آبــاد را بدیــن جهــات محــدود نمــوده و برعکــس، رشــد شــهر را در جهـات شـمالی و جنوبـی بـه دنبـال داشـته اسـت.
در ادامه
شـهر، بـه مـوازات رودخانه هـای خرم آبــاد و کرگانــه نیــز از شــمال بــه جنــوب پیــش رفتــه و به طــور نســبی، شــکلی خطـی و کشــیده پیــدا کــرده اســت. آبرفت های حاصل از این رودخانه هــا، به ویــژه در جنـوب منطقـه نیـز عاملـی در جهـت توسـعه بیشـتر شـهر، بـه حسـاب می آینــد. دیگــر عامــل اصلــی توســعه شــهر در جهــت جنــوب، محــور ارتباطــی بســیار قــوی به طــرف خوزســتان و اراضــی مســطح اطــراف آن، بــوده اســت؛ همانطور که محور ارتباطی شـمال شهر به جانب کرمانشاه، همدان و الشتر نیـز عامـل توسـعه شــهر به جانب شـمال ،به شــمار می آیــد.
تحولات شهری خرم آباد
سابقه تحولات منطقه شهری خرم آباد نشان می دهد، که این شهر مانند دیگر شهرهای قدیمی ایران، مراحل تکاملی متفاوتی را در عمر تاریخ خود (تاریخ خرم آباد) سپری کرده است. تحولات شهر نشینی ناشی از حوادث سیاسی منطقه در بعضی مقاطع تاریخی، باعث گردیده که تأثیر پذیری بافت شهری از پدیده های مربوط به دوران شکوفایی شهر، قابل مقایسه با سایر شهرهای قدیمی ایران نباشد. اولین اقوامی که به طور منظم بر قسمتی از خاک لرستان حکومت کردند، ایلامیان بوده اند.
ساختار شهر تاريخي خرم آباد، هسته اوليه شهر امروز، با اتكا بر الگوهاي رايج شهرسازي و نظام محله بندي در جوار مركز حكومتي شهر، محوطه باروي قلعه فلك الافلاك، و در امتداد بازار شهر، در مبناي كوچك مطرح بوده است و دروازه هاي اصلي شهر بر اساس نظام محله بندي، نحوه دسترسي به آب شرب و تبعيت از بستر و توپوگرافي شهر، شكل گرفته است.
در ابتداي قرن اخير با فراهم شدن بستر مناسب سياسي، اقتصادي و اجتماعي و مركزيت دوباره خرم آباد به عنوان مقر حكومتي و نظامي در لرستان، برنامه هاي توسعه عمدتاً با محوريت حكومت مركزي و تأسيس نهادها و سازمان هاي دولتي چون پست، شهرداري، ماليات وساير تأسيسات شهري وابسته به آن مانند مسافرخانه، اقامتگاه، گاراژ و ساير خدمات مرتبط جهت ارتباط شهر با ساير نواحي توسعه كالبدي ويژه اي يافت. همچنين بخشي از توسعه هاي شهر، به صورت ارتقاء كيفيت كالبدي و نوسازي و ساماندهي در قالب برنامه هاي احداث معابر داخلي در شهر قديم انجام پذيرفت.
بافت شهری خرم آباد
هسته نخستین شهر در کنار مراکز حکومتی و به طور خاص قلعه فلک‌الافلاک شکل گرفته و دارای جغرافیایی کوهستانی و ناهموار است. شکل گیری شهر نیز تحت تاثیر عوامل جغرافیایی صورت گرفته است، به این ترتیب که هر کجا دره‌ای که خرم‌آباد در آن شکل گرفته عرض بیشتری داشته شیب بافت مسکونی کم است و هر کجا عرض دره کم شده است شهر نیز تحت تاثیر آن باریک و کشیده شده است. عوامل محدود کننده‌ای مانند رودخانه و ارتفاعات پرشیب در ساختار شهر موثر بوده‌اند.
پیشنهاد مطالعه: عید کجا بریم؟ | گردشگری نوروزی
بافت فرسوده خرم آباد
هفت درصد مساحت خرم‌آباد را بافت فرسوده تشکیل می‌دهد. ۲۸ محله خرم‌آباد که مساحتی در حدود ۲۷۰ هکتار دارند بافت فرسوده محسوب می‌شوند. از جمله مشکلاتی که بافت فرسوده ایجاد می‌کند مشکلات اقتصادی و اجتماعی، چهره فیزیکی نامناسب، مشکلات زیست محیطی و امنیتی هستند. یکی از مشکلات عمده بر سر راه بازسازی بافت فرسوده در شهر خرم‌آباد، قرار گیری این بافت در حاشیه شهر، محصور بودن به وسیله کوه‌های اطراف شهر، نبود مسیر دسترسی مناسب به دلیل کم عرض بودن معابر و نامناسب بودن خدمات شهری است.
شهر خرم آباد از لحاظ وسعت در مقايسه با ساختارهاي زمين و وضع چين خوردگي ها و ديگر اشكال مربوط به مرفولوژي، تپه بسيار كوچكي است و بحث در خصوص اين جزء كوچك، بدون در نظر گرفتن اجزا ديگر كه در پيرامون آن قرار گرفته گويا نيست. زمين شناسي شهر با وسعتي بيش از وسعت كالبدي شهر و تا حدود 20 تا 30 كيلومتري پيرامون شهر، درنظر گرفته شده و مورد مطالعه قرار گرفته است.
